Boorn & Boerschop 2016-03: Organisaties met een blauwe knoop 2. Lokale drankbestrijding

Auteur: Anja Tanke

In de vorige Boorn & Boerschop heeft u kunnen lezen hoe het met drankgebruik vanaf de negentiende eeuw in onze gemeente was gesteld en welke mogelijke oorzaken daaraan ten grondslag lagen. In dit deel gaat het niet meer over drinken maar juist over afschaffing en geheelonthouding en de Bornse organisaties die dit propageren.

Drankbestrijdingsorganisaties

De eerste organisatie die zich richtte op de bestrijding van drankmisbruik is de Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Sterken Drank, ontstaan in 1842. Zij ziet met name de jenever als een groot kwaad. Als de sociale kwestie onder een breed publiek draagvlak krijgt, ontstaan aan het eind van de negentiende eeuw, uiteraard per zuil, een aantal organisaties die zich bezighouden met drankbestrijding, onder andere:

• Nationale Christen Geheel Onthouders Vereniging (Prot. Chr., opgericht in 1881).
• Internationale Orde van Goede Tempelieren (neutraal, opgericht in 1893).
• Sobriëtas (=soberheid). Binnen de organisatie bestaan diverse bonden en verenigingen: het Kruisverbond voor mannen, de Mariavereniging voor vrouwen en de Annavereniging voor kinderen vanaf 12 jaar. Het eerste Kruisverbond is opgericht in Enschede door priester Alfons Ariëns, begin 1895.
• Algemene Nederlandse Geheel Onthouders Bond (neutraal, opgericht in 1897).
• Nederlandse Christen Jongelings Geheelonthouders Vereniging “de Schakel” (prot. Chr., opgericht begin 1900).
• Daarnaast ontstaan ook grote aantallen organisaties per beroepsgroep, bijvoorbeeld de Spoorweg Onthouders Vereniging in 1909⁽¹⁾.

Uitdrukking ‘van de blauwe knoop zijn’

De blauwe knoop in deze uitdrukking verwijst naar het draaginsigne waaraan mensen te herkennen waren die zich inzetten tegen drankmisbruik. De knoop is later vervangen door een messing blauw geëmailleerd schildje. Internationaal gezien is blauw de kleur van de drankbestrijders. Waarom destijds gekozen is voor blauw, is niet bekend⁽²⁾.

Voortrekkers

Geheel volgens de landelijke traditie ontstaan ook in onze gemeente drankbestrijdingsorganisaties. De zes belangrijkste voortrekkers in onze gemeente zijn de kapelaans Ledel en Terwisscha van Scheltinga, pastoor Elskamp, schoolmeester Dijkhuis en de dominees Goedhart en Kuilman.

Kapelaan A.L. Ledel

Eind 1895 wordt het Bornse Kruisverbond St. Bernardus opgericht⁽³⁾. In de periode tot 1900 ontstaan in veel parochies dergelijke verbonden. De eerste bondsvergadering van plaatselijke kruisverbonden in het aartsbisdom Utrecht vindt plaats in september 1900. Ook kapelaan Ledel is aanwezig. Hij is een van de sprekers en houdt een lezing over het onderwerp De opvoeding der vrouw en drankbestrijding. De kapelaan is ervan overtuigd dat één van de oorzaken van drankmisbruik gezocht moet worden in de ongezelligheid in huis ten gevolge van de gebrekkige opvoeding van de vrouw omdat zij niet heeft geleerd een goede huishouding te voeren. In deze situatie kan verandering worden gebracht door het stichten van huishoud-, kook- en naaischolen. Daarnaast kunnen Mariaverenigingen de opvoeding van arbeidersmeisjes ter hand nemen. De Zusters van Liefde geven in Borne al het goede voorbeeld door aan deze meisjes tot negen uur ’s avonds les te geven. Nog tijdens de vergadering valt het besluit om alle Mariaverenigingen aan te schrijven hoe deze op praktische wijze invulling kunnen geven aan de huishoudelijke opvoeding van arbeidersmeisjes⁽⁵⁾.
Kapelaan Ledel vertrekt in 1902 uit Borne⁽⁶⁾.

Kapelaan C.J.J. Terwisscha van Scheltinga

Kapelaan Terwisscha van Scheltinga wordt in december 1919 aangesteld als kapelaan. Ook hij houdt zich bezig met het Kruisverbond. In september 1924 vertrekt hij uit Borne in verband met de benoeming als directeur van Sobriëtas⁽⁷⁾. Hij is dat tot juni 1935.

Pastoor J.H.B.M. Elskamp

Pastoor Elskamp komt op 5 augustus 1921 in Borne⁽⁸⁾ vanuit Vollenhove. Met hem krijgt Borne een bevlogen drankbestrijder in het dorp. Hij is vanuit Vollenhove al voorzitter van de propagandacommissie van het Kruisverbond en Mariavereniging van Zwolle en omstreken⁽⁹⁾. Ook vanuit Borne blijft hij landelijk actief. In augustus 1921 wordt hij gekozen als bestuurslid van het Kruisverbond in het Aartsbisdom⁽¹⁰⁾. In de periode 1928–1931 is hij er geestelijk adviseur ⁽¹¹⁾ en ⁽¹²⁾. Daarnaast is Elskamp bestuurslid van het Twentsch Kruisverbond⁽¹³⁾.
Lokaal is hij zeer actief en betrokken bij het Bornsch Drankweercomité, het Kruisverbond en de Maria- en Annavereniging. Maar het blijft niet bij bestuursfuncties. In de missen besteedt hij aandacht aan de gevaren van drank en hij is bereid daar flinke afstanden voor af te leggen. Hij celebreert het plechtig lof in Dokkum tijdens de eerste drankbestrijdingbedevaart in juni 1931 waar ca. 400 mensen aan deelnemen⁽¹⁴⁾.
Pastoor Elskamp vertrekt in 1934 uit Borne⁽¹⁵⁾

Dominee A. Goedhart

Dominee Goedhart wordt in 1910 beroepen in Borne. Hij is zeer betrokken bij de strijd tegen sterke drank en houdt met regelmaat lezingen tijdens bijeenkomsten van de Bornse afdeling van de NCGOV. Hij is ook bereid buiten Borne op te treden. In januari 1910 houdt hij een lezing ‘De liefde voor Christus dringt ons’ voor de Vereniging tot drankbestrijding Hardenberg Heemse⁽¹⁶⁾.
Goedhart vertrekt in 1921 naar België.

Dominee D. Kuilman

Dominee Derk Kuilman accepteert in 1921 het beroep naar Borne. Hij vult hiermee de vacature op die is ontstaan na het vertrek van dominee Goedhart. Kuilman is redactielid van het De Wereldstrijd, uitgegeven door de NCGOV. Hij wordt in 1924 herkozen als redactielid⁽¹⁷⁾. Tevens is hij bestuurslid van het Bornsch Drankweercomité. Ook Kuilman verkondigt zijn boodschap buiten de gemeentegrenzen. In novemer 1926 is hij in Hardenberg: “In Hardenberg was de strijd wel noodig, hij is overal nodig. Borne, met zijn 30 kroegen op 8000 zielen, is ook een roep om vol te houden.”⁽¹⁸⁾
Dominee Kuilman vertrekt in 1928 naar Leiden.

Schoolmeester G.J.H. Dijkhuis

Met het bijbrengen van de gevaren van alcohol kun je niet vroeg genoeg beginnen. Zou dat de gedachte zijn geweest van schoolmeester Dijkhuis om aan het portaal van ‘zijn’ school, de Jacobusschool, een oranje bordje te hangen met de tekst: Drink niet, schenk niet, den alcohol brengt ellende⁽¹⁹⁾.
De sociale strijd wordt de jonge Dijkhuis met de paplepel ingegoten want vader Dijkhuis speelt naast priester Ariëns een belangrijke rol in de Enschedese katholieke vakbond. Bij de textielstaking in 1889 is hij een van de leidende personen.

G.J.H. Dijkhuis werkt aanvankelijk als textielarbeider en weet door thuisstudie toegang tot de kweekschool te krijgen. In 1922 wordt hij hoofd der school in Borne.

Lokaal is hij actief in het Kruisverbond en het Bornsch Drankweercomité. Daarnaast vervult hij een aantal (boven)regionale bestuursfuncties, zoals voorzitter en secretaris van het Twentsch Kruisverbond in periode 1926⁽²⁰⁾– 1928⁽²¹⁾ en in ieder geval vanaf 1924⁽²²⁾ tot 1939⁽²³⁾ is hij penningmeester van het hoofdbestuur van het Kruisverbond in het Aartsbisdom.

Bornse drankbestrijdingsorganisaties

Geheel volgens de landelijke ontwikkelingen ontstaan ook in Borne lokale afdelingen van de landelijke drankbestrijdingsorganisaties op godsdienstige grondslag. De oudste zijn het Kruisverbond (1895) en de NCGOV afdeling Borne (1904).
In een later stadium krijgen neutrale of beroepsgeoriënteerde organisaties ook een voet aan de grond. Zo houdt de Hengelose afdeling van de Goede Tempelieren een zogenaamde propagandabijeenkomst in café Ten Buren⁽²⁴⁾. Een paar maanden later zijn er voldoende aanmeldingen om een eigen afdeling te beginnen. Ook de Almelose afdeling van de Nederlandse Vereniging tot Afschaffing van Alcoholische Dranken roert zich in 1919 in Borne. In een ingezonden stuk in de Bornsche Courant staat: “er is in deze gemeente nog veel te doen”. Hun doel is een Bornse afdeling oprichten en samen met de andere afdelingen een drankweercomité vormen⁽²⁵⁾.

Niet-christelijke lokale afdelingen starten heel bescheiden. SOV start met 13 leden en ANGOB met 11.

Geheel conform de verzuiling heeft Borne protestantse, katholieke, neutrale en daarnaast beroepsgerichte drankbestrijding organisaties. Van geen enkele lokale organisatie is, voor zover bekend, archief bewaard gebleven. Daarom staat op de volgende pagina een schematisch overzicht van de verzamelde informatie uit verschillende bronnen⁽²⁶⁾.

Uit de Bornsche Courant en de correspondentie met het gemeentebestuur is wel op te maken welke activiteiten de diverse afdelingen ontplooien. Bijvoorbeeld zogenaamde propagandawandel(op)tochten en (openlucht)bijeenkomsten, vaak georganiseerd op het Letterveld op een terrein van Spanjaard, desgewenst met sprekers van buiten.
Hoe zag nu zo’n propagandaoptocht er uit. In een propagandaboekje uit 1930, uitgegeven ten behoeve van een bijeenkomst in Neerbosch, staat het volgende:

• Kom tijdig naar de kerk.
• Ga in rijen van drie staan, niet te dicht aaneengesloten.
• Voorkeursnummers: Sobriëtaslied, Aan U o koning der eeuwen en Roomsche blijdschap.
• Neem vooral uw vaandel, banier of vlag mee.

Tijdens deze bijeenkomst sprak Pater Hildebertus Saes O.F.M.:
“Misschien is het goed, als een dokter U er nog eens op wijst, dat het “drinken” niet alleen den drinker zelf schaadt door zieke bloedvaten, ziek hart, zieke nieren, zieke lever, zieke maag, een ziek zenuwstelsel, ja wat al niet kan het gevolg zijn. Maar dat ook haar nageslacht helaas maar al te vaak schade lijdt en dan niet alleen in de geldelijken zin[…] hoeveel kinderen vallen niet als slachtoffer, omdat zij door de levenswijze van hun ouders minder weerstandvermogen hebben gekregen tegen de tuberculose? Hoeveel gezinnen zouden niet gezonder wonen, beter gevoed worden, beter gekleed gaan als niet een groot deel van het loon in drank werd omgezet?”⁽²⁷⁾

Naast de openbare bijeenkomsten zijn er met name in de periode 1910-1935 bijeenkomsten voor de eigen leden.
De afdeling Borne van de NCGOV doet dat wekelijks in het gebouw van Chr. Belangen en het Kruisverbond in het St. Josephgebouw. De inhoud van de bijeenkomsten, ongeacht de signatuur, is identiek. De boodschap, vaak verwoord door een spreker (geestelijke of dominee uit een omliggende plaats), wordt gekoppeld aan vermaak, zoals een toneelstukje, een film of samen liederen zingen. Dit alles met als doel kennisoverdracht over de gevaren van alcoholgebruik en om de leden te overtuigen de drank volledig af te schaffen en geheelonthouder te worden.

Locale samenwerking

De blauwe week

Alle landelijke drankbestrijdingsorganisaties streven hetzelfde na. Vanaf 1911 organiseren zij gezamenlijk de zogenaamde ‘Blauwe Week’. Jaarlijks vindt deze plaats in de week van Hemelvaart. Er wordt aandacht gevraagd voor drankbestrijding bijvoorbeeld middels vergaderingen, propaganda wandel- en fietstochten, filmavonden en landelijk wordt een blad uitgegeven. Tevens wordt geld ingezameld middels de verkoop van blauwe bloempjes. In onze gemeente organiseert het Drankweercomité de Blauwe Week.

Bornsch Drankweercomité

In de Bornsche Courant van 15 april 1922 wordt gewag gemaakt van de eerste vergadering van het onlangs opgerichte drankweercomité. Het comité wordt samengesteld uit twaalf vertegenwoordigers (drie per vereniging) van de deelnemende Bornse drankbestrijdingsorganisaties:

• NCGOV: dominee Kuilman, W. Schoonhoven en M. Hilbrink;
• Kruisverbond pastoor: Elskamp, kapelaan Terwisscha van Scheltinga enJ. Velner;
• Mariavereniging: M. Höfte en de dames M. van Lier en L. Tangelder;
• Goede Tempelieren: L. van den Berg, W. Timmermans en Chr. Scholten.

Het comité omschrijft haar doel als volgt: “strijd voeren tegen een kwaad, dat nog steeds in ons maatschappelijk leven zoveel ellende brengt . . . en probeert om in de plaats onzer inwoning verbetering aan te brengen in de heerschende drinkgewoonten”.

Binnen het comité worden de functies verdeeld. Kuilman: voorzitter, Elskamp: secretaris en Scholten: penningmeester. Tevens wordt afgesproken dat de functies van voorzitter en secretaris in 1923 wisselen⁽²⁸⁾.
In 1923 bestaat het bestuur uit: D. Kuilman J. Elskamp, Chr. Scholten, mej. Van Lier, J.G.J. Wagenvoord, M. Kuilder en G. Smit. In het comité zijn inmiddels zeven drankbestrijdingsorganisaties vertegenwoordigd, samen goed voor 313 leden⁽²⁹⁾.

In 1928 zijn er zes organisaties aangesloten, te weten: NCGOV, Sobriëtas, (Kruisverbond, Maria- en Annavereniging), Goede Tempelieren en SOV. Dominee Kuilman is voorzitter en schoolmeester Dijkhuis is secretaris.

In de praktijk betekent het dat het comité actie voert tijdens kermisdagen, bijvoorbeeld door het ophangen van aanplakbiljetten met waarschuwingen over drankgebruik en voorlichtingsavonden organiseert voor allerlei doelgroepen.
Ook wordt veelvuldig gecorrespondeerd met burgemeester en wethouders met verzoeken om een beperking van de openingstijden van de cafés, algemene tapverboden en een verbod op het schenken van sterke drank op Koninginnedag en tijdens de kermis. De verenigde caféhouders komen hier vervolgens tegen in verweer. In het gemeentearchief zijn hierover nog verschillende brieven te vinden. De kermis was naast Koninginnedag het enige volksfeest met veel vermaak in de cafés met zang en dans. In de ogen van de geheelonthouders was het één groot drankgelag en daarmee een doorn in het oog. De geheelonthouders zorgen daarom voor een alternatief programma middels twee avonden alcoholvrij plezier met muziek, zang en voordrachten.

Daarnaast organiseert het comité tentoonstellingen, zoals in 1928 een grote drankweertentoonstelling, waarmee het de landelijke pers haalt. Bij dergelijke tentoonstellingen worden uiteraard de gevaren van alcohol belicht maar ook wat je allemaal met je geld kunt doen als je het niet uitgeeft aan drank. Er zijn daarom ook gebruiksvoorwerpen te bewonderen zoals fietsen en naaimachines.

In 1933 organiseert het comité voor de laatste keer de Blauwe Week. Er staat dit jaar een zuil op het marktplein waarop diverse leuzen zijn geschilderd. De bloemenversiering is gratis door Bornse bloemisten ter beschikking gesteld⁽³⁰⁾.
Het jaarlijkse zogenaamde anti-kermis-programma “voor zij die anti-kermis zijn” wordt in ieder geval vanaf 1935 samengesteld door de Commissie van Samenwerking voor bijzondere noden. Kennelijk is het drankweercomité opgeheven⁽³¹⁾.

Het geheelonthouderslokaal

Een eerste teken dat er plannen zijn met het pand Grotestraat 178 blijkt uit een klein berichtje in de krant in het voorjaar van 1922. Pastoor Elskamp zou het gekocht hebben. Een paar maanden later wordt duidelijk waar het allemaal toe dient. De pastoor heeft het pand niet gekocht, maar in overleg met eigenaar Groot Rouwen wordt aan de straatkant een zaaltje ingericht als geheelonthouderslokaal met de naam “Sobriëtas”. Op zondag 6 augustus vindt de plechtige inwijding plaats door deken Scholten in bijzijn van een groot aantal Bornse notabelen en leden van het Borns Drankweercomité. “Een eerste vereiste voor het reddingswerk is een drankvrij lokaal”. Deze woorden sprak pastoor Elskamp tijdens de opening. Verder benadrukt de pastoor dat het niet de bedoeling is locale cafés te beconcurreren. “Wanneer de herbergen besluiten geen alcoholische dranken te tappen, hangen wij hier een bordje aan het raam, waarop ‘gesloten’”. Tot slot brengt Elskamp een woord van dank uit aan degenen die de moed hebben om bij de opening aanwezig te zijn. Enkele personen hadden een bericht van verhindering gestuurd⁽³²⁾. Kennelijk was het lokaal niet geheel onomstreden.

Grotestraat 178

Kastelein Jannes Groot Rouwen laat in 1915 een dubbel woonhuis bouwen: Grotestraat 176 en 178. Vermoedelijk wordt in 1925 het gehele pand (176 en 178) verkocht aan slager Jenne Meinema. Nummer 178 wordt in hetzelfde jaar verbouwd tot een slagerij. Meinema verkoopt het op zijn beurt in 1952 aan slager Kamphof. Sinds enige tijd is in het pand een kledingwinkel gevestigd⁽³³⁾.

Hoewel niet vermeld in het krantenartikel, slechts wordt gewag gemaakt dat de pastoor en kapelaans samenwerkten met andere drankbestrijdingsorganisaties, is bekend dat groenteboer Grootenhaar, lid van de Goede Tempelieren, ook tot de initiatiefnemers behoorde.

Over het interieur is het volgende bekend. De krant beschrijft het als ‘gezellig’. Aan de muur hangen spreuken “Amstel super stout, is bederf voor jong en oud”. Uit de pathefoon klinkt “Ach vader drink niet meer”. Katholieke geheelonthouders bezoeken het lokaal na afloop van de mis en er wordt vergaderd⁽³⁴⁾. In november 1923 wordt een biljard geplaatst, waardoor de vergaderingen van de Mariavereniging nu in de Jacobusschool worden gehouden⁽³⁵⁾.

Of het een succes was? Gezien de korte bestaansduur kan daar aan getwijfeld worden. Medio 1925 verkoopt eigenaar Groot Rouwen het pand (zie kader op de vorige pagina).

Eind van een tijdperk

In de loop der jaren verandert er veel. De pijlers waarop de sociale kwestie steunde, bestaan niet meer. De arbeid– en woonomstandigheden voor arbeiders zijn zeer verbeterd en de lonen gaan omhoog. De drankwetgeving volgt de ontwikkelingen in de maatschappij en er komt hulp voor verslaafden. Mede dankzij de drankbestrijders daalt de consumptie van drank vanaf het einde van de negentiende eeuw spectaculair. Veertig jaar later dronken mensen nog maar een kwart van wat zij eerst dronken⁽³⁶⁾. Afschaffen en geheelonthouding geraken op de achtergrond.

Met dank aan

Leo Leurink, Jaap Grootenboer, Gé Nijkamp en Erwin Wolbink

Noten

1. www.wikipedia.nl
2. www.onzetaal.nl
3. http://resources.huygens.knaw.nl/arm43enzorg/gids/vereniging/2075964693
4. http://groninganus.wordpress.com/2012/08/06/blauwe-knopen/
5. www.delpher.nl De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad 25-09-1900.
6. Honderd jaar Stephanusparochie Borne, geschreven door pastoor Bosch e.a. Uitgave: parochiebestuur St. Stephanus Borne 1988
7. www.delpher.nl Nieuwe Tilburgsche Courant 29-08-1924.
8. zie noot 6.
9. www.delpher.nl Het Centrum 10-09-1919.
10. www.delpher.nl De Tijd: godsdienstig-staatskundig dagblad 12-08-1921
11. www.delpher.nl Het Centrum 13-04-1928
12. www.delpher.nl. De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad 25-03-1931
13. www.delpher.nl Het Centrum 04-04-1928
14. www.delpher.nl Nieuwsblad van Friesland: Hepkema’s courant 24-06-1931
15. zie noot 6.
16. www.historiekamer.nl Historiekamer Hardenberg.
17. www.delpher.nl Nieuwe Rotterdamse Courant 30-08-1924.
18. De Vechtstreek, 12-11-1926.
19. Informatie verstrekt door Gé Nijkamp.
20. www.delpher.nl De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad 23-08-1926
21. www.delpher.nl Het Centrum 04-04-1928
22. www.delpher.nl De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad 08-08-1924
23. www.delpher.nl De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad 17-04-1939
24. Bornsche Courant 21-12-1918
25. Bornsche Courant 15-02-1919.
26. Bornse Couranten, www.delpher.nl en archief gemeente Borne
27. http://www.noviomagus.nl/Gastredactie/Backus/DC.htm
28. Bornsche Courant 15-04-1922.
29. Gemeentearchief Borne. Archiefblok 1920-1927. Brief Bornsch Drankweercomité, ingekomen 02-07-1923.
30. Bornse Courant 03-06-1933
31. Bornse Courant 05-10-1935
32. Bornsche Courant 02-08-1922
33. Bouwvergunningen en kadaster gemeente Borne
34. zie noot 6
35. Bornsche Courant 24-11-1923
36. www.innl.nl
37. Hieronder afgebeeld luciferdoosjes van de ANGOB.

(–> naar PDF-versie van deze publicatie)

(–> naar Inhoudsopgave 2016-03)

(–> naar Boorn & Boerschop pagina)