Boorn & Boerschop 1999-02: TOREN OUDE KERK IN 1779 DOOR BLIKSEM BESCHADIGD

Auteur: G.A.B. Nijhuis

Hendrik Jan Bos verwalt landrentmeester van Twente te Oldenzaal en tevens markerichter van het Gericht Borne, noteerde op 22 juli 1779: Mij bekend gemaakt zijnde dat door het onweer op 21 dito de Toorn aan 2 agtkanten en wijzers zeer beschadigt is, en dat daarover de Goedsheeren en Erfgenaamen (= de eigenaren van de erven in het Gericht Borne, het dorp en de marken Hertme, Bornerbroek en Zenderen) dienden te vergaderen om over de reparatie van dien te handelen etc (voetnoot: Stadsarchief Oldenzaal OK 524).

Afb. 01:

De bliksem heeft dus tijdens een onweer op 21 juli een gedeelte van de toren van de oude Stephanuskerk, in oud Borne, vernield en deze dient gerepareerd te worden. Het gericht Borne dat overwegend Rooms katholiek is gebleven, ondanks dat het gereformeerde geloof in 1598 tot enig openlijk toegestane godsdienst was uitgeroepen, moest de kerk mede onderhouden, ook al werd ze dus door “die van de ware christelijke religie” gebruikt. Het markebestuur betaalde de onkosten uit de algemene middelen.
Zelf kerkten de katholieken in diverse kerkschuren: In Zenderen op het Hulscher, in Bornerbroek op het Wierik en in Hertme op de Kolk. Zij zullen niet met graagte in de buidel hebben getast om het onderhoud, aan de hen ontnomen kerk, te betalen.

De rekening van ontvangsten en uitgaven voor de reparatie werd naderhand, vaak jaren later, opgemaakt en op schrift gesteld. Eerst moest de reparatie voltooid zijn om te kunnen berekenen hoeveel geld er opgebracht diende te worden. Naar aanleiding van die rekening kon worden bepaald wie, hoeveel, diende te betalen. Het totale bedrag diende door de inwoners van het Gericht Borne te worden betaald. We volgen nu de letterlijke tekst van de genoteerde uitgaven:

Den 3 augustus Extra goedheeren Vergaderinge gehouden voor verteringe en
vacatie (vergoeding voor de benodigde tijd) fl. 4, 6,-

Hierover nadere bestekken ,doen opmaken en de 21′ wederom vergaderinge
gehouden en concept geformeert wat er al gemaakt moet worden, voorts 2
Gecommiteerden benoemd om met mij de besteedinge halve? Transport en vacatie fl. 4, 7,­
Vervolgens de Conditien der besteedinge en bestek opgemaakt en in ‘t nette doen
afschrijven, voor beide fl. 1, 4,-
Hetselve per Missive aan de Heer Richter G.W Westerlo ter examinatie gezonden
en weer terug en antwoord ontfangen, publicatie, port fl. -,13,-
De dag van besteedinge gesteld op den 8 sept hiertoe vier kerkenspraaken ver-
vaardigt fl. -,16,-
Voor publique affigeren ( = aanplakken) te Delden en Almelo met port betaal(d) fl. -, 9,-
Den 8 sept na Borne gevaren met de Gecommiteerden de besteedinge gedaan, voor
inzaategeld van de drie parceelen betaald fl. 11,10,-
Voor de halve wijnkoop betaald fl. 2,15,-
Verteringe fl. -,11,-
Vacatie fl. 3, -, –
Voor ‘t examineren van de Toorn en opgemaakte stukken den 10 sept 11 october
aan Jan Romberg voor 15 rijsten Leyen met de vragt van Wesel naar Borne bet fl. 150, -, –
Den 29 November een expressen aan de Gecommiteerden, de Heeren Westerlo
en Hulshof (doopsgezintl Red.) bet. fl. -, 9,-
Den 21 decemb. na Borne gevaren en aan de Goedheeren van dit alles rapport
gedaan en over de betalinge van alle kosten geresolveert (besloten) en mij verzogt
het geld bij provisie uit te schieten en te betalen, voor transport en verteringe fl. 1,14, –
Vacatie fl. 3, -,-
Den 23 dito in tevoren aan Bernardus Helmig en zijn Compagnon betaalt voor
d“`aangenoomen hout en Timmerwerk fl. 144, -, –
(Daarvan fl. 40, -, – aan Mr G. ten Tye voorplanken uitgetelt 22 febr 1780)
Dito aan denselven voor Extra aangenoomen werk en het bestek van de reparatie
bet. fl. 9,15, –
En aan denselven voor de kerk(1neester?)Nijkamp voor het voorschot van het
repareren van de Oostenhoek des Torens fl. 11, 5,­
Dito nog voor het bestek door Manus Nijhuis gemaakt aan B. Helmig fl. 2,5
Dito aan Jacob Leerkotte voor ‘t verven en vergulden van twee wijsborden
volgens de besteedinge betaalt fl. 25, -, –
Tot drie vergaderingen drie keer vier convocatien vervaardigt en daarvan per
Expressen eene gezonden na Zenderen, eene naar ‘t Broek en eene naar Hertme,
voor deze extra moeite en expresse betaalt fl. 1,18, –
En is op de vergadering geresolveert in diergelijk geval int vervolg dit te
doen, opdat ieder Goedsheer des te beter kennis van zaaken krijgen kan.
Voorts een uitrekeninge en verdelinge gemaakt over de kosten van deze reparatie
en daarvan vierdubbelde verzonden, na Almelo, Zenderen, Broek en Borne, komt
met verschot en port fl. 1, 4,-
27 Decemb aan Swier Smit betaalt de Rekeninge van geleverd ijserwerk en
gemaakte nagels met fl. 30, -,-
1780 den 14 january aan de Gecommiteerde Teunis Hulshof betaalt voor
geleverde nagels van Ger. Hulshof te Deventer fl. 30, 1, 8
Aan deselve voor verschot aan eenige arbeiders en extra reparatie aan de
Leydekker Spiegel, dat niet in het accoord was fl. 23, 2, –
Dito voor vacatien aan de Heer Rigter G. W. Westerlo en Teunis Hulshof als
Gecommiteerden, ende meester Nijkamp zamen fl. 26, -, –
Den 6 jan aan de Leydekker Hendrik Spiegel voor ‘t aangenomen werk van ‘t
Leydak betaalt 5 fl.180, -, –
Den 22 febr aan Meester Ger. Ten Tye voor het gemaakte bestek van de reparatie
betaalt fl. 3, -, –
Den 26 febr aan Meester Bern. Ten Bos voor examinatie en een groot bestek
betaalt fl. 4, -, –
Van de verdelinge der onkosten een uitrekening gemaakt en vierdubbelden
daarvan verzonden pro lab fl. -,16, –
Port to Ulsen betaalt fl. -, 2, –
Den 10 july aan d”Expresse voor het rondbrengen der Convocatie tot de bijeen-
komste op den 17 dezer bet. fl. -,16, –
—————-
Totaal fl. 668, 9,8

Deze bovenstaande rekening geeft aanleiding tot enige opmerkingen. Duidelijk is dat twee achtkanten van de toren zijn beschadigd. Er wordt hout en leien geleverd, er wordt arbeid verricht in de vorm van het maken van bestekken en in het timmerwerk en het dekken met leien. In totaal gaan er echter ook nog al wat kosten zitten in :

  1. Reis- en aanwezigheidskosten van Hendrik Jan Bos.
  2. Vergaderingen met zowel gecommitteerden als eigenaren van de erven die moeten mee beslissen over de betalingen en zorgen dat de kosten betaald worden.
  3. Het schrijven(= het uitschrijven van de publicaties) van het houden van aanbesteding (een gewestelijke, laat staan een plaatselijke krant bestond nog niet in Twente).
  4. De verteringen (door H.J. Bos en de gecommitteerden).
  5. Voor “expresse” (dit is geld aan de “postbode van toen”).
  6. IJzerwerk door de smid geleverd en gesmede nagels(= spijkers).

Nogal wat vreemden, d.w.z. personen van buiten het Gericht Borne afkomstig, werden werkzaamheden opgedragen: Bernardus Helmig en Bernardus ten Bos uit Oldenzaal, Gerrit ten Tye uit Bentelo/Hengevelde, Jacob Leerkotte (waarschijnlijk) uit Deurningen/Oldenzaal en de leidekker Spiegel.
Als we de bedragen voor het werkelijke herstel optellen (ongeveer fl. 450,-,-) komen we tot de conclusie dat er nog al wat geld voor andere zaken is betaald.

De genoemde G.W. Westerlo was de richter van het landgericht Borne. Zijn taak bestond uit de handelingen die tegenwoordig door de notaris worden gedaan. Ook was hij bevoegd, uit naam van de drost (de hoogste rechter in Twente) kleine onderlinge geschillen tussen personen, te berechten. In de tekst staat dat de goedsheer op de hoogte diende te worden gehouden. De goedsheer was de eigenaar van het erf, die dus niet persé op het erf diende te wonen. De huurder (soms ook de horige) die op het erf woonde, behoorde de eigenaar, hoever hij ook weg woonde, bericht te sturen als hij dat gegeven diende te weten. De eigenaren zullen ongetwijfeld het bedrag dat betaald diende te worden, teruggevorderd hebben van hun huurder.

Al gezegd is dat het Gericht Borne de kosten voor het herstel diende op te hoesten. Er was al een collecte gehouden, waarschijnlijk onder de gereformeerde kerkgangers, die fl. 35,-,­ opbracht. Een bedrag van fl. 700,-,- was begroot, zodat er een gat van fl. 665,-,- gedicht moest worden en dat dus mede betaald moest worden door de Rooms katholieke inwoners. Wat de verschillende marken en het dorp moesten opbrengen is bewaard gebleven. Jammer dat de afzonderlijke lijsten, met namen en bedragen van de afzonderlijke inwoners, niet bij de stukken werden aangetroffen.

Afb. 02: Een stukje van de tekst van de kerkbrand-rekening

Wat ze moesten betalen:

De marke Zenderen fl. 297,10, –
Bornerbroek fl. 176, 1, –
Hertmen fl. 86, 9,-
Het dorp Borne fl. 140, -, –
————-
fl. 700, -, –
Hieraf de Collecte voor ontvang en uitgave fl. 35, -, –
————-
Blijft over te verantwoorden fl.665, -, –

Op 17 juni 1780 worden beide bovenstaande rekeningen “afgehoort en gesloten”, hetgeen inhoud dat de rekeningen zijn nagezien en overeenkomen met de uitgaven. Men komt tot de slotsom dat er een bedrag over is van 3 gulden, 9 stuivers en 8 penningen. (Was getekend) Gerrit Dake, Tennis Hulshof, R. Hambroick, G.W. Westerlo, H.J. Bos en G.E. Staggemeyer (namens Huis Almelo).

Afb. 03:

G.A.B. Nijhuis.

(–> naar PDF-versie van deze publicatie)

(–> naar Inhoudsopgave 1999-02)

(–> naar Boorn & Boerschop pagina)